Organy
Organy w Bazylice Bożego Ciała, zbudowane przez firmę Dominika Biernackiego we współpracy z bratem Wacławem, są największym instrumentem w Krakowie. Zaprojektowano je na 83 głosy. Składają się z dwóch części:
• Organy główne - 63 głosy (budowane w latach: 1958-1963), umieszczone nad chórem muzycznym z 1772 r.,
• Organy boczne - 20 głosów (budowane w latach: 1664 i 1958-1959), mieszczące się w prezbiterium. Głosy są umieszczone w najstarszej szafie organowej w Krakowie z unikatowymi piszczałkami w prospekcie.
Organy są zaplanowane na 5950 piszczałek i 20 dzwonów. Organy boczne zostały elektrycznie sprzężone z organami głównymi a jednocześnie każdy z instrumentów jest odrębnym. Do grania wykonano dwa identyczne, wolnostojące kontuary czteromanuałowe z pedałem: jeden przy ołtarzu, drugi na chórze w tyle bazyliki.
Organy składają się z dwóch części: jedna, w barokowej szafie z 1664 roku, zawieszona w prezbiterium, druga, to nowy instrument zamontowany na tregarach na chórze. Projekt w takiej formie powstał przy współpracy Tadeusza Machla, prof. Józefa Chwedczuka i prof. Jana Jargonia i braci Biernackich
Organy dziś (1958-2021)
Organy główne; fotografia Jarosław Raczek
Budowę rozpoczęto od wystosowania prośby do Kurii Metropolitarnej w Krakowie dnia 28 VI 1958r. (Kronika klasztorna, II s.307-308, 313-314). Pismem z dnia 8 lipca 1958 roku Kuria Metropolitarna w Krakowie pozwoliła na budowę na chórze głównym nowego 80-głosowego organu. Organy budowała firma Biernacki SKA pod nadzorem profesora Józefa Chwedczuka i Tadeusza Machla. (B. Kołpanowicz-Krzyżanowska, dzieje organów w kościele p.w. Bożego Ciała w Krakowie s.57,68). Organy planowano budować 3 lata, lecz budowano w latach 1958-1963 czyli o 2 lata dłużej.
Firma Braci Biernackich wynajmowała po II wojnie światowej pomieszczenia na ul. Franciszkańskiej 4 w Krakowie (vis a vis Kurii Metropolitarnej) [informacja od córki Wacława Biernackiego]. To z ul. Franciszkańskiej pracownicy wozili na wózkach, tramwajem elementy organów na ul. Bożego Ciała do nowo budowanych organów. [słowna relaja Józefa Mamela, pracownika Biernackiego]
Organy boczne (1958-2021)
Widok z dolnego kontuaru na organy boczne; fot. Jarosław Raczek
Pierwszy etap budowy całych organów to przeniesienie szafy organowej z 1664 roku z Chóru muzycznego w tyle kościoła, na swoje pierwotne miejsce do prezbiterium zaś wnętrze organów powstało zupełnie nowe. Od tej pory pojawia się nazwa ORGANY BOCZNE. Kuria Metropolitarna w Krakowie przychylając się do prośby parafii, zezwoliła na przeniesienie starego organu z aktualnego miejsca (chóru muzycznego) na dawne miejsce tj. na chórek w prezbiterium, pismem z dnia 8 lipca 1958 roku przesłanym do Parafii Bożego Ciała w Krakowie. Konsekwencją takiego projektu była zmiana traktury mechanicznej poprzedniego instrumentu 28-głosowego wielokrotnie przerabianego i przebudowywanego na trakturę elektropneumatyczną (bardzo popularną w czasach powojennych) zgodnie z wytycznymi prof. Józefa Chwedczuka i Tadeusza Machla. Do jej budowy użyto elementów elektrycznych ze starych central telefonicznych (przekaźników, diod) i pneumatycznych (rurek, mieszków z jelita końskiego, ze skóry). Impulsy elektryczne przy napięciu stałym 24 V z zasilacza zbudowanrgo z płyt selenowych, przebiegają od stołów gry do wiatrownic. Elementy dyspozycyjne zamontowane w stole gry są urządzeniami elektrycznymi (włączniki od klawiszy, włączniki wolnych kombinacji). Dopiero w samej wiatrownicy znajduje się przekaźnik odbierający impuls elektryczny i przetwarzający go na impuls pneumatyczny – uruchamia się mieszek. Stół gry i wiatrownice połączone są kablami umieszczonymi pod posadzką bazyliki. Dnia 7 czerwca 1959 roku Organy boczne były już ukończone, ponieważ w tym dniu odbyło się uroczyste poświęcenie organów, gra na organach oraz uroczysta Msza Święta w intencji ofiarodawców o godz. 9.00. W 1959 roku księża Kanonicy Regularni ofiarowali cegiełkę dla ofiarodawców na nowo budowane wielkie organy.
”W dowód wdzięczności za większą ofiarę złożoną na budowę nowych organów w kościele parafialnym Bożego Ciała zapraszamy do grona chrzestnych rodziców przy poświęceniu organów dnia 7 czerwca 1959. o godz. 9. Po poświęceniu koncert organowy i Msza Św. za ofiarodawców.
XX Kanonicy Regularni”
Z poprzednich organów bocznych pozostawiono szafę barokową oraz piszczałki w prospekcie: Oktawbas 8' oraz inne widoczne, dziś nie podłączone. Poza tym wszystkie głosy organów bocznych są nowe: piszczałki labialne były wykonane w Kobyłce koło Warszawy, w firmie Chaciński Jan. Nie wiemy co sie stało z pozostałymi głosami, które były w starych organach. Wszystko na to wskazuje, że były one tak w złym stanie, że nie nadawały się do dalszego użytku. Piszczałki głosu Oktawbas 8', umieszczonego w prospekcie, mają poszarpane końcówki. Dawniej nie stosowano bowiem dostroików, a długość korpusu piszczałki zmieniano poprzez rozrywanie, spłaszczanie lub deformowanie górnego końca korpusu. "Dolne labium to "ośli grzbiet".
"Nie znam drugiego takiego przypadku. Zazwyczaj w szkole krakowskiej XVII w. dolne labium jest półokrągłe, górne to łuk wklęsły." - dr hab. Krzysztof Urbaniak.
Fragment piszczałek z 1664 roku umieszczonych w prospekcie organów bocznych; fot. Jarosław Raczek
Reszta najmniejszych piszczałek w prospekcie to nowe piszczałki zrobione dokładnie na wzór starych, wykonane w 2005 roku przez firmę Chaciński Jan. W roku 2005 przy okazji gruntownej renowacji organów bocznych, organmistrz Roman Raźniak zadecydował, że poprzednie piszczałki były bardzo zniszczone i z uwagi na bardzo cienkie średnice, nie nadawały się do wyprostowania (miały zostać przetopione na inne piszczałki).
Miech organów bocznych mieści się nad zakrystią i wyposażony jest w urządzenie do kalikowania. Dzięki tak schowanemu miechowi nie słychać zupełnie jego pracy wewnątrz bazyliki. Kiedy kontuar od XIV wieku stał na chórku nad stallami, był dobry kontakt z kalikantem i wtedy używano organów bez prądu. Dziś to nie ma sensu, gdyż najbliższy z kontuarów jest daleko od miechu – przy ołtarzu głównym. Miech ten został wyremontowany w 2001 roku przez organmistrza Jana Bryla z Krakowa. Przy okazji została wymieniona większość uszkodzonych mieszków w organach głównych. W 2005 roku dzięki staraniu ks. Proboszcza Tadeusza Masłowskiego CRL, została przeprowadzona gruntowna renowacja całych organów bocznych, włącznie z oczyszczeniem z lakieru zabytkowych piszczałek z prospektu, które teraz błyszczą pierwotną świetnością.
Oto opis prospektu Organów bocznych z karty o organach w Kościele Bożego Ciała w Krakowie z dnia 1982 roku nr KRX 000 002282, znajdującej się w Kurii Metropolitarnej w Krakowie:
"Prospekt organowy wczesnobarkowy, rzeźbiony, malowany, złocony. Architektoniczny o bogatym ukształtowaniu plastycznym i dekoracji snycerskiej, dwykondygnacyjny, dziewięcioosiowy w partii dolnej trzy /pięcio?/ - kondygnacyjny w części górnej, uszaty.
Podwyższona oś /wieżyca/ środkowa i skrajne dwie wieżyczki wewnętrzne występują trójkątnie z uskokami, pomiędzy nimi zredukowane osie płaskie zamknięte prostym belkowaniem.
W górnej partii prospektu podwyższona oś środkowa występuje półkoliście z uskokiem, osie skrajne płaskie.
W dolnej części prospektu osie występujące półkoliście osadzone na wspornikach, osie występujące trójkątnie osadzone na wspornikach ukształtowanych trójkątnie.
Podstawa prospektu /cokół/ węższa od nadbudowy, z wysuniętymi na boki wolutowymi wspornikami.
W zwieńczeniu wieżyc skrajnych i najwyższej ażurowe szczyty.
Bogata dekoracja snycerska obejmująca wypełnienia naroży, belkowania, szczyty, uszy, cokół prospektu i balustradę chóru, ażurowa o motywach małżowinowo-chrząstkowych, okuciowych i roślinnych. Po bokach uszu - główki puttów."
Organy główne (1958-2021)
Organy główne i kontuar górny na chórze muzycznym; fot. Jarosław Raczek
Zbudowano je nad chórem. Ponieważ w marcu 1958 roku miejski konserwator zabytków uznał za niedopuszczalne jakiekolwiek przwróbki chóru, oraz nie wyraził zgody na usunięcie starych stromych schodów na chór, organy, więc oparto je na tregarach znajdujących się nad bombastycznym barokowym chórem muzycznym z lat 1770-1772, wspartym na sześciu kolumnach.
Coraz więcej wiemy o samym procesie budowy organów. Stroił organy pan Włodarski z Włocławka (prawa ręka Wacława Biernackiego). Kontuary wykonywał pan Buczek z Kalwarii Zebrzydowskiej razem z Kazimierzem Kozurkiewiczem. Pan Kowala wykonywał klawiatury pedałowe. Wszystkie piszczałki drewniane były wykonywane w stolarni przy ul. Skwerowej w Krakowie na Dębnikach (dawna ul. Sierankiewicza 44) [źródło]. [Słowna informacja Józefa Mamela pracującego przy budowie naszych organów]. Elektrykę wykonywał Jan Bryl. Pracowników zatrudniała Parafia, gdyż był to sposób na unikanie domiaru, jaki stosował ówczesny Wydział Finansowy wobec Firmy Braci Biernackich.
Obraz Antoniego Chrzanowskiego namalowany w 1946 roku. [źródło]
Schody wykonano nowe. W momencie budowy organy główne zaprojektowano na 62 głosy (dziś mają jeszcze Głos Dzwony). Nie założono jeszcze piszczałek 3 głosów językowych. Od 2013 roku prowadzone są starania uzupełnienia tych głosów. Wiatrownice i pozostałe mechanizmy traktury do brakujących 2-ch głosów Clairon 8' [4' - oznaczenie rejestru na dolnym kontuarze] i Krumhorn 8' zostały zrobione. Gdzie planowano umieścić głos Basson 32' nie jest do końca jasne. W roku 2005, podczas całkowitej renowacji bocznych organów organmistrz Jan Bryl przeniósł głos Dzwony (20 dzwonów) do organów głównych i przypisano je do pedału. Zdecydowano się na to z uwagi na bardzo utrudniony dostęp do nich, kiedy znajdowały się na ścianie w szafie organów w prezbiterium.
Głosy podłączone do Manuału III są umieszczone w szafie ekspresyjnej. Echo III obecnie jest niesprawne. Bardzo duży miech pływakowy (351cm x 251cm) umieszczono nad nawą boczną a dojście do niego jest z wieży obok bazyliki, przez co praca turbiny wiatrowej nie jest słyszalna wewnątrz kościoła. Turbinę dla Biernackiego wykonał Ślusarz Pałka, który miał swój warsztat na ul. Grzegórzeckiej w Krakowie. W lutym 2016 roku uszkodzeniu uległ miech organów głównych. I musiał zostać przeprowadzony remont miecha. Z uwagi na ekstremalne warunki (zima-lato) oraz długoletnią eksploatację miech uległ całkowitemu zużyciu w lutym 2016 roku. Liczne pęknięcia i rozdarcia uniemożliwiały dalszą eksploatację organów. Inwestycja naprawy miecha została zrealizowana dzięki ofiarności darczyńców.
Organy są od roku 1963 największymi organami w Krakowie pod względem ilości głosów (pod tym względem zdystansowały nawet instrument w Bazylice Mariackiej). Poza tym, posiadają możliwość grania utworów napisanych na zasadzie echa. Brzmienie oddalonych od siebie o około 70 m instrumentów daje słuchaczowi unikatowe wrażenia słuchowe.
W 2013 roku organy osiągnęły wiek 50 lat. Na tę okazję ukazał się artykuł o Organach w piśmie kleryków Zakonu Kanoników Regularnych Lateranskich - COR UNUM. Była tam informacja o tym, że przez 50 lat nie były uzupełnione wszystkie głosy. Okazało sie, że był to impuls do pojęcia działań uzupełnienia brakujących głosów.
Do tego czasu w organach głównych był tylko jeden głos językowy: Oboj 8'. Piszczalki tego głosu wykonał Pękala ze Śląska [słowna relacja organmistrza Mamela Maciela].
Dzięki staraniom ówczenego Ks. Proboszcza Piotra Walczaka CRL Parafia sfinansowała uzupełnienie 2 głosów językowych.
- w kwietniu 2014 roku Organmistrz Łukasz Kmiecik uzupełnił brakujący głos organowy językowy w pedale - Trompet 8'. Głos ten chwilowo był w kościole św. Wojciecha (Bronowice, Kraków), a pochodził z organów z kościoła Sankt Franziskus Obertütheim ze Stuttgartu.
Głos językowy Trompet 8' w pedale organów głównych; fot Jarosław Raczek
- w październiku 2014 roku ten sam Organmistrz uzupełnił brakujący głos językowy w manuale głównym - Trompet 8'. Głos ten pochodził z kościoła św. Kazimierza z Nowego Sącza.
Głos językowy Trompet 8' w sekcji manuału głównego; fot Jarosław Raczek
Kolejny głos został uzupełniony dzięki osobie chcącą pozostać anonimową. Wykonanie brakuijącego nowego głosu językowego Puzon 16' zostało zlecone Organmkstrzowi Jackowi Siedlarowi.
Organmistrz Jacek Siedlar wykonujący pomiar przy klocu bakujacego Puzonu 16'. fot Jarosław Raczek
W sierpniu 2017 r. wykonał on nowy głos językowy w pedale - Puzon 16' z rezonatorami drewnianymi, który został zamontowany przez Łukasza Kmiecika i Łukasza Bodzętę w marcu 2018 roku.
Organmistrzowie Łukasz Kmiecik i Łukasz Bodzęta przy odbiorze głosu Puzon 16'; fot Jarosław Raczek
Uzupełnienie głosu Puzon 16' było możliwe dzięki ofiarodawczyni z Parafii Bożego Ciała. Organmistrz Jacek Siedlar wykonał audyt, a następnie 28 sierpnia 2017 roku dostarczył nowo zbudowany głos do Bazyliki. Organmistrzowie Łukasz Kmiecik i Łukasz Bodzęta założyli go do organów głównych na zaplanowane w 1963 roku miejsce. Prace ukończono 13 marca 2018 roku. Bóg zapłać za sfinansowanie głosu.
W Niedzielę Palmową 2018 roku Ks. Proboszcz Piotr Walczak CRL mówił:
"W naszej Parafii mamy wielki powód do radości, mimo, że to Niedziela Męki Pańskiej. Zostały ukończone prace przy uzupełnieniu głosów organowych. Został zamontowany kolejny głos, największy: Puzon - 32 piszczałki, z których największa ma wysokość 5 metrów 60 cm. Dziękuję Panu Jarosławowi, który najlepiej wie, czego brakuje naszym organom. Dziękuję też pewnej osobie, która zafundowała Parafii ten głos organowy. Dla orientacji - jest to koszt około 20 tysięcy złotych.
Bardzo serdecznie dziękujemy tym, którzy pomagają dokończyć budowę organów, która mimo że zakończyła się w 1963 roku, to jednak są jeszcze pewne rzeczy do uzupełnienia. Organy to jest taki skarb, który ciągle trzeba pielęgnować, naprawiać, czyścić, stroić. Dzięki temu mamy piękne organy, do tej pory największe w Krakowie". - ówczesny ks. Proboszcz Piotr Walczak CRL; 25.03.2018r.
2019.08.06 - Kolejny brakujący głos językowy Vox Humana 8' został uzupełniony dzięki Panu Jackowi Balcewiczowi, wraz z rodziną; Prace z montażem wykonał organmistrz Lech Skoczylas. Głos został zamontowany w Szafie ekspresyjnej MIII. Głos pochodzi z organów z Norwegii.
Głos językowy Vox Humana 8' w sekcji manuału MIII; fot Jarosław Raczek
2019.10.25 - Organmistrz Lech Skoczylas ukończył prace przy uzupełnieniu brakującego głosu językowego Klarnet 8'.
Organmistrz Lech Skoczylas przy pracach uzupełnienia brakującego gosu Klarnet 8'; Fotografia z archiwum Lecha Skoczylasa.
Prace i głos sfinansował przedsiębiorca z naszej parafii Bożego Ciała z Kazimierza. Głos został zamontowany w Szafie ekspresyjnej MIII w miejscu zaplanowanym przez Biernackiego. Głos pochodzi z organów pneumatycznych Riegera.
Głos językowy Klarnet 8' w sekcji manuału MIII; fot Jarosław Raczek
2020.05.17 "W tym tygodniu zainstalowany został kolejny brakujący głos językowy [Kornetino 4'] w naszych organach. Został on ufundowany przez Pana Jacka Balcewicza a także anonimowego darczyńcę. Jest to trzeci uzupełniony głos w ciągu minionego roku, do uzupełnienia pozostały jeszcze trzy głosy. Po uzupełnieniu tych trzech głosów - co mamy nadzieję w wyniku życzliwości dobrych ludzi nastąpi w dającej się już przewidzieć przyszłości - można będzie powiedzieć, że proces budowy największych organów Krakowa po ponad 60 latach zostanie wreszcie z powodzeniem ukończony." z Ogłoszeń parafialnych Księdza Przemysława Sobonia CRL. Prace wykonał Organmistrz Lech Skoczylas. Ciekawostką jest pochodzenie głosu. Był on z największych organów diecezji tarnowskiej z kościoła Najświętszego Serca Pana Jezusa w Tarnowie. Dyspozycję tamtych organów jak i naszych projektował prof. Jan Jargoń. Pochodzi z okresu 1968-1972 (budowa organów tarnowskich przez Tadeusza Rajkowskiego), czyli mniej więcej tego samego czasu, kiedy Biernacki budował obecne Organy w kościele Bożego Ciała. Piszczalki tego głosu wykonał Czesław Leszczyński z Brzozy koło Bydgoszczy. [Słowna opinia organmistrza Macieja Mamela]
Głos językowy Kornetino 4' w sekcji Pedału organów głównych; fot. Jarosław Raczek
Od 1963 roku brakowało w organach głównych dziewięć głosów językowych. Teraz brakuje jeszcze trzech głosów:
Pedał -> Basson 32',
MI -> Krumhorn 8'
MII-> Clairon 8'
"2020.06.13 - odbyło się spotkanie z muzyką organową z okazji 700. lecia ustanowienia święta Bożego Ciała oraz instalacji 80. głosu w Wielkich Organach Bazyliki.
W Programie można było słyszeć:
J. S. Bach - Toccata i fuga c-moll, BWV 911 w transkrypcji na organy - Maxa Regera W. A. Mozart - Fantazja f-moll, KV 608 M. Sawa - Burlesca „Spotkanie z Kalinką", A. Guilmamt - I Symfonia organowa d-moll, op. 42
Na organach grał Jakub Choros.
Uczestnicy byli świadkami pierwszego koncertowego użycia nowego 80. głosu głównych organów. 4 - stopowy głos językowy Kornetino został zainstalowany w pedale (klawiatura nożna) w tym miesiącu. Pochodzi z nieistniejącego już instrumentu, który znajdował się w kościele Najświętszego Serca Pana Jezusa w Tarnowie, a zbudowany był w tym samym czasie co nasz, zaś wyprodukowała go firma Rajkowski z Włocławka. Na swoje drugie życie czekał 10 lat.
Organy Bazyliki Bożego Ciała na Kazimierzu to największy instrument w Krakowie mieszczący się w pierwszej dziesiątce największych organów w Polsce. Zaprojektowane zostały na 83 głosy. Jednak w latach 50. i 60. XX wieku, gdy organy były budowane nie zdołano ich wyposażyć w 9 głosów językowych. Dopiero w ostatnich latach, dzięki wysiłkom Parafii oraz czwórki prywatnych donatorów, udało się uzupełnić 6 głosów z 9 brakujących, z czego 3 w ciągu ostatnich 9 miesięcy. Do tego, by dzieło budowy tego instrumentu zostało w pełni ukończone, a największe organy Krakowa mogły zabrzmieć swoim pełnym tutti, brakuje jeszcze 3 głosów. Są to Krumhorn 8' w manuale I, Clairon 8' w manuale II i największy Basson 32' w pedale.
Gdyby ktoś z Państwa miał życzenie zapisania się złotymi zgłoskami w historii tej krakowskiej Świątyni i jej liturgicznego instrumentu poprzez fundację któregoś z brakujących jeszcze głosów, proszony jest o bezpośredni kontakt z proboszczem - księdzem Przemysławem Soboniem CRL." - redakcja tekstu: Jacek Balcewicz
2020.09.26 Rusza kolejne edycja Budżetu Obywatelskiego Miasta Krakowa. Wśród projektów Dzielnicy I znalazł się projekt nr 17 pod nazwą "Dajmy Głos najwiekszym organom Krakowa" polegający na organizacji czterech koncertów organowych na organach bazyliki Bożego Ciała na Kazimierzu, które sa najwiekszymi organami Krakowa i jednym z najwiekszych i najciekawszych instrumentów w Polsce.
1 i 5 listopada 2020 roku w Bazylice Bożego Ciała na największych organach w Krakowie odbyły się dwa Koncerty Organowe w ramach XVII Międzynarodowego Festiwalu Zaduszki Organowe im. prof. Jana Jargonia.
Koncert inauguracyjny zagrał prof. dr. hab Dariusz Bąkowski-Kois 1 listopada 2020 roku w niedzielę o godz. 17.00.
W programie usłyszeć można było: Ferenc Liszt: Introitus; Johannes Brahms: O Welt, ich muß dich lassen op. 122 nr 11; Charles-Marie Widor: X Symfonia organowa D-dur „Romańska” Haec dies op. 73 1. Moderato 2. Final. Allegro; Louis Vierne: Prélude funèbre op. 4, Sortie op. 30 nr 6.
5 listopada 2020 w czwartek godz. 20.00 w Bazylice Bożego Ciała odbył się koncert duetu organowego. Wystapili Jarosław i Agnieszka Tarnawscy z Poznania. PROGRAM KONCERTU: Feliks Nowowiejski: III symfonia „Lourdes” cz. I Toccata (AGNIESZKA); Max Reger Sonata d-moll nr 2 cz. II – Invocation (AGNIESZKA); Jehan Alain Première Fantaisie, Deuxième fantaisie (JAROSŁAW); Gabriel Fauré Pavane (AJ); Gaston Litaize Sonate à deux cz. I – Choral (AJ)
2021.05.16 z Ogłoszeń parafialnych: "Zwracamy się z prośbą o poparcie naszego projektu „ Dajmy wreszcie głos największym organom Krakowa!” w ramach budżetu obywatelskiego miasta Krakowa. Podpisy poparcia dla projektu można złożyć na listach na stoliku pod chórem. Projekt zakłada prezentację szerokiej publiczności największych organów Krakowa – znajdujących się w naszej bazylice – poprzez cykl czterech koncertów."
2021.07.08 - koncert "Poznaj największe organy Krakowa". Grał Andrzej Zieliński z zespołu Skalodowie i Jarosław Raczek [więcej]
2021.08.15 Konertował na organach prof. Andrzej Białko w ramach Festiwalu Muzyka w Starym Krakowie.
2021.09.27: Z okazji jubileuszu XXX Szkoły Eksploatacji Podziemnej AGH odbył się koncert organowy. Na organach zagrał Jarosław Raczek a śpiewała: mezzosopan Wiktoria Zawistowska-Tyliba. [Link]
W dniach od 1 do 10 października 2021 roku trwało głosowanie w ramach budżetu obywatelskiego Miasta Krakowa. Projekt nr. 13 - Dajmy wreszcie głos największym organom Krakowa! – dotyczący organizacji koncertów organowych w naszej bazylice. [Opis]
2021.10.15 - renowacji został poddany mechanizm sterowania żaluzją sekcji manuału MIII.
Kontuar dolny; fot. Jarosław Raczek
Dyspozycja organów
| Pedał | Manuał I | Manuał II (główny) | Manuał III | Manuał IV |
|
1.Majorbas 32' |
20.Amabilis 8' |
36.Pryncypał 16' |
60.- |
80.Kwintaton 16' |
po lewej stronie pistony nożne: [wolny], PL., R.G., W.K.1, W.K.2, W.K.3, W.K.4
po prawej stronie pistony nożne: I-P, II-P, III-P, IV-P, G.K.
pedał E3 Echo M.III - pięciostopniowe (nie działa - w reniwacji)
pedał E4 Echo M.IV - pięciostopniowe
pedał Cr Crescendo
woltomierz.
Dodatkowe registry:
A.P. - automat pedałowy,
C.r. - Crescendo 12-sto stopniowe,
Pl. - Pleno,
4 wolne kombinacje,
R.G. - Ręczne głosy - ręczne wybieranie głosów
W.K.1 - Wolna kombinacja nr 1 (kolor biały)
W.K.2 - Wolna kombinacja nr 2 (kolor czerwony)
W.K.3 - Wolna kombinacja nr 3 (kolor zielony)
W.K.4 - Wolna kombinacja nr 4 (kolor żółty)
T.st. - Tutti stałe
T.ns. - Tutti nastawne
G.J. - wyłącznik głosów językowych
Wył. 16' - wyłącznik głosów szesnastostopowych
D - od 1958-2005 roku był w organach bocznych, obecnie w organach głównych
X - głosy zaprojektowane i po części wykonane, ale piszczałki nie założone
Z - zabytkowy głos z XVII wieku
Głosy językowe - głosy językowe grające oznaczono kolorem czerwonym pogrubionym
Historia organów (1373-1958)
Pierwsze organy
Pierwsze udokumentowane wzmianki o organach w Bazylice Bożego Ciała pochodzą z roku 1373.
Po roku 1347, w pierwszym etapie budowy kościoła Bożego Ciała, Prezbiterium miało być wzniesione z cegły do wysokości 20 łokci, to jest 12 metrów, a resztę uzupełniono drewnem.
Po lewej stronie, patrząc na dzisiejsze organy boczne, widać we wnęce okiennej urywający się profil kamienny na wysokości 20 łokci.
Kolejno, przypuszcza się, że od 1348-1369 trwała przerwa w budowie kościoła.
Drugi etap budowy znany jest z zachowanych rachunków z ksiąg radzieckich:
W 1370 roku patronat nad budową przejęli rajcy kazimierscy, po czym dzięki hojnym datkom mieszczan budowa postępowała na tyle szybko, że już w 1371 roku ukończono sklepienie krzyżowo-żebrowe nad prezbiterium.
- 1373 Mistrz Marcin otrzymał zapłatę za pracę przy organach ( [117] "Pro organis magistro Martino organiste I fert. et III merc. cum tribus scotis.)
[źródło]
Z informacji zebranych przez ks. Kazimierza Łataka CRL dowiadujemy się:
"Z analizy zapisów w zachowanych księgach miejskich Kazimierza wynika, że obecny kościół oddano do użytku sakralnego w latach osiemdziesiątych XIV wieku, a ściślej mówiąc po konsekracji trzech ołtarzy w 1387 roku. Kościół miał także chór przy ścianie północnej, na który prowadziły kręte, kamienne schody zachowane w niezmienionej formie do dnia dzisiejszego. Na chórze znajdowały się organy, które zbudował w latach 1373-1378 mistrz Marcin, a w 1385 roku przerobił mistrz Jan."
Mistrzowi Janowi pomagał pomocnik Andrzej (Księgi radzieckie 159, Rajman 151, 152)
1385 r. "[55] Item Johanni de reformacione organarum dedimus 1/2 mrc" [źródło]
Mistrz Jan o którym tu mowa, to być może Jan Wanc, organmistrz z Żywca, bardzo wtedy znany. Był to jeden z pierwszych w Polsce świecki budowniczy organów. Wejście do tych organów znajdowało się w wieżyczce, w zakrystii, po krętych, wąskich, kamiennych schodkach.
W 1387 roku murator Piotr ukończył prezbiterium (sklepienie?) i zbudował klatkę schodową przez całą wysokość ściany północnej, po którek wchodziło się do organów.
w roku 1394 odnotowano większą ilośc wydatków za prace przy organach:
1394 r.
"Item organiste I mrc. - Item organiste XI gr. - Item organiste [I fert.] XIII gr. - Item organiste II mrc
Item pro asseribus VIII gr. ad organa. - Item tres grossos laborantibus pro prelibacione et bibicione ad organa.
Item a labore socius duobus II gr.
...
Item pro quatuor asseribus ad organa VIII gr.
Item muratori ad organa V gr.
[Item accomodavimus Eliano XVI mrc.].
Item Johanni organiste marcam unam dedimus.
Item pro pluteis ad organa Garbkoni I fert.
Item Johanni organiste pro bibalibus IIIIor grosos."
[źródło]
W roku 1439 zbudowano przejście gankowe łączące klasztor z kościołem. W zakrystii wykonano balkonik prowadzący z przejścia gankowego, dlatego zmieniono wejście z balkoniku na chór i organy. W tej formie pozostało ono do dnia dzisiejszego, przez które wejście wchodzi się do organów bocznych.
w 1533 roku organy te miały około 160 lat. Przed tym rokiem prepozyt kościoła św. Jakuba na Kazimierzu - ks. Maciej Knutel zapisał pewną kwotę na wybudowanie organów w kościele Bożego Ciała. Testament zrealizowano.
9 grudnia 1595 roku kościół Bożego Ciała dotknął pożar, który zniszczył dach i organy.
Drugie organy
Po pożarze kościoła w 1594 roku, zabrano się do odbudowy zniszczeń. Wtedy, od strony zachodniej wykonano wielkie okno (dziś za Organami głównymi).
Zbudowano też Organy. Pierwsza wzmianka o Organach drugich pochodzi z 1616 roku. Ksiadz Jan Gelazy Żórawski pełniący funkcję Zakrystianina, w prowadzonej Księdze rachunkowej (Expensa pecuniae thesaurii sacrarii Ecclesiae S[ancti]S[simi] Corporis Christi per me P[atrem] Joannem Gelasium Sacristianum adnotata, 1616-1676) przechowywanej w Archiwum Klasztoru u Kanoników Regularnych Laterańskich na krakowskim Kazimierzu, zanotował 3 kwietnia 1616 roku wydatek rozbieranie rusztowań z organów.
"3 IV od rozbierania rusztowań od organ -. gr 12 "
Skoro były potrzebne rusztowania do prac przy organach, więc musiały być umiejscowione w trudno dostępnym miejscu.
Ksiadz Stefan Ranatowicz napisze w 1664 roku, że Wielkie organy były zawieszone nad starą amboną, która wtedy była pod teczą.
"Organy były wielkie nad kazalnicą, starą strukturą, te zepsowane y że daleko było na nie chodzić, zniósł je Hyacynthus Liberiusz proboszcz, a na tym miejscu dał okno."
W grudniu 1616 roku wśród wydatków na świece uwzględniono organistę wraz z kalikantem:
„na swiece organiscie z kalkantem na roraty gr. 6” (Expensa pecuniae 3) [Czesław Grajewski]
W tej samej Księdze wydatków jest zapis o drobnych wydatkach związanych z organami.
"33. 20 IV [A.D. 1617] za klucz do zamku na organy. gr 4"
Interesującą informacją jest wpis o naprawie miechów w "małych" organów. Trzeba by tu wykluczyć, że Pozytyw był nazywany "małymi" organami, ponieważ przy wydatkach na pozytyw zawsze trzymał się Zakrystianin tej nazwy.
A.D. 1620 r.
"„od czterech miechów które znowu przerobił y Canaly nowe dał do małych organ zł. 20”
I tym razem sięgając do Opisu kościoła z 1664 roku, napisanego przez ks. Stefana Ranatowicza, można wysnuć wniosek, że w tym czasie były w kościele Organy Wielkie (nad amboną) i małe organy (zawieszone w tym miejscu gdzie obecnie są Organy boczne)
"Organy były małe In Minori Coro, na tym miejscu gdzie teraz, ale że zły były o trzech głosach, y struktura stolarska robotą, zniósł je Hyacinthus Liberiusz, proboszcz, a dał te nowe." [Ks. Stefan Ranatowicz]
W 1631 roku odnotowany jest wydatek na dwie skóry do klejenia organ.
"A.D. 1631
242. Za dwie skóry do klejenia organ. zł 1, gr 6 Dominica 11 [Pentecostes] [24 VIII]"
W 1643 roku odnotowano wydatek za pracę przy zamku na organy.
"A.D. 1643
419. Ślusarzowi od przybijania zamku na organy i za dwa klucze do niego 1 zł" [księga wydatków]
Pozytyw
Istniał w kościele od 1629 roku do około 1664 - mały pozytyw.
Z treści odnotowanych wydatków mógł go wykonać organmistrz Tomasz, a materiały na jego budowę były kupowane przez Parafię.
"192. na dwa czetnary ołowia organiście do pozytywu ku(..?)czorek(?) zł. 10 gr. 12
194. Organiście ad rationem od pozytywu zł 20, gr 40[!]
...
A prima Septembris usque ad ultimam Octobris
et ad ultimam Novembris.
196. Tomaszowi organiście ad rationem od pozytywu zł 15
197. Na ołów do pozytywu za dwa cetnary zł 10
198. Za cynę do tegoż pozytywu zł 5
A.D. 1630
202. Za tarcicę do pozytywu na skrzynię. gr 40 [!]
Szymon stolarz z Kleparza i Stefan snycerz w r. 1630 sporządzili drewnianą oprawę pozytywu. [strona 72]
"206. Ad rationem Stefanowi Snycerzowi od rzeżby do pozytywu zł 10
...
215. Stefanowi snycerzowi ad rationem od rzeżby do pozytywu zł 4"
"A. D. 1670
473. Chłopom od noszenia pozytywu po rynku na Boże Ciało i w oktawę. . gr 28" [księga wydatków]
Trzecie organy
["Ksiądz Stefan Ranatowicz: barokowy kronikarz i pisarz klasztorny" ks. Kazimierz Łatak CRL]
"1662 ...statima insignem organorum structuram in Minori Coro evexit." - pierwsza wzmianka o obecnych organach bocznych zapisana przez naocznego świadka księdza Stefana Ranatowicza CRL w Casimiriae civitatis...
2 lata później napisze po polsku:„Organy były małe In Minori Coro, [prezbiterium] na tym miejscu gdzie teraz, ale że zły były o trzech głosach, y struktura stolarska robotą, zniósł je Hyacinthus Liberiusz, proboszcz, a dał te nowe." Można by więc przypuszczać, że organy mogą pochodzić nie z 1664 roku ale z 1662.
Nowe 25-głosowe zbudowane zostały przez organmistrza Bartłomieja Juszkowicza – tak podaje kronika klasztoru. Instrument umieszczono nad chórkiem muzycznym znajdującym się powyżej na baldachimowym zwieńczeniu stall. Informację o zbudowanych organach 25 głosowych za prepozytury księdza Jacka Liberiusza CRL (1644-1673) podaje kronikarz Joannes de Nigra Valle: "Organa 25 vocum ... fieri fecit." strona 94.
Przeglądając zachowane odnotowane wydatki związane z utrzymaniem kaplicy Zwiastowania, a zapisane w księgach kasowych od 1623 roku (Altare Beate Virginis), przez zakrystianina ks. Jana Gelazego dowiadujemy się:
"Grubarzowi na piwo przy zmiataniu sniegu z kaplice B.V.M. y z organ gr. 4 (1665)"
Z dokumentacji historycznej: został wypalone inskrypcje na zewnątrz szafy organowej. Są to szczątkowe informacje w postaci inicjałów. Pozostawione informacje to wypalone inicjały: Fallowski Mikołay, J. Jachimek, A.O. Nie wiemy, czy wypalali je organiści czy też organmistrzowie. A.O. mógł wypalić Andrzej Ostaszewski (1713-1771) – organmistrz.
"A. D. 1744
503. 30 V na poprawę tymczasem miechów do organ zł 4" [księga wydatków]
W aktach wizytacyjnych z 1748 r. w Archiwum Kurii Metropolitarnej w Krakowie zanotowano króciutką notatkę o instrumencie w kościele: "Organum magnum bonum" [dobre wielkie organy]
W 1772 roku za przełożeństwa ks. Wawrzyńca Chmielewskiego CRL (1750 – 1775) wybudowano chór muzyczny w głównej nawie kościoła, organu jednak tam nie umieszczono z powodu trudnych ówczesnych warunków.
“…ponieważ chór nad wielkimi drzwiami do tego prałata [Wawrzyńca Chmielowskiego (1750-1775)] należy, więc wnosić można, że albo miał chęć przeprowadzenia tamże organu z prezbiterium, albo zamierzał nowy wystawić I do niego wchód, podobnie jak na Zamku z boku górą uczynić” [Kronika, str. 4].
W latach: 1775-1778 przy organach pracował czynny w Krakowie organmistrz – Ignacy Ziernicki. Orzekł on wówczas, że
„…organ jest zbyt mocny i może spowodować pęknięcie murów…”.
"Za tegoż Prałata [Jana Dobrzańskiego (1775-1778)] może pierwszy raz był organ reperowany, i ponieważ Ziernicki organmistrz sześć czy osiem głosów z tego organu ujął, mieniąc, że jest za mocny i że lękać się trzeba pęknięcia od jego głosu sklepienia, więc z dobrą wiarą na przedstawienie artysty przystano i tenże organ z pomienionym uszczupleniem i w nieładzie aż do roku 1860 pozostał, jak się niżej okaże” (Kronika, str.10).
„Ponieważ na kalikownią ciągle zaciekało i miechy rozklejało, przeto kalikownię wraz z dorobionym czwartym miechem na chór zakonny [Wincenty Mydlarski (1814-1836)] przeniósł, a temu zapomniał zapobiedz, ażeby kalikanciści nie moczyli na sklepienie, gdyż to właśnie sprawiło gdzie rynna (?) przeciekała, malowanie od saletry wsiąkłej całkiem odpadło. Zamierzał on i organ na wielki chór przenieść, tenże przedzielić i powiększyć, lecz gdy organmistrz dwadzieścia cztery tysiące za tę sztukę zaproponował i przez cały kościół rusztowanie zażądał, zamiaru swego zaniechał” (Kron. Str. 19).
W Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie, sygn. IPK. A 1, Inwentarz Kościoła Parafialnego pod tytułem Bożego [Ciała] z data 1802 r. oraz 1838 znajduje się opis takiej samej treści:
[k. 2] […] Galerye, obustronnie, dla kantat, i Muzyki, - po prawej stronie powyżey Galeryi Organy wielkie rzeźbami snycerskiej roboty wyzłacanemi ozdobione, iakoby w powietrzu przy Ścianie Kościoła na legarach i sztabach żelaznych w murze osadzonych stoi, do których wchód idąc galleryą z Zakrystyi powyżey Stall z lewey strony.
[k. 3v] […] iest także Chór przy wielkich drzwach na słupach drzewianych sześciu, lecz ten bez Organ […].
[Dopisek na marginesie inną ręką:] z klawiaturą Polską głosów dwanaście"
1836-1849 Prepozytem był ks. Tomasz Franciszek Madejski. Z pocztu Prepozytów Krakowskich opracowanych przez ks. prof. dr Kazimierza Łataka można wyczytać:
"w 1841 roku, nie zwlekając, wprowadził w życie nowe konstytucje zakonne. Dbał o splendor kultu liturgicznego, zakupił więc kilka kompletów nowych szat oraz naczyń, przeprowadził remont organów . Za jego prepozytury przywrócono w klasztorze zwyczaj śpiewania oficjum brewiarzowego w niedziele i święta. (Remont organów przeprowadził J. Buczakiewicz Archiwum Bożego Ciała)"
Za prepozytury ks. Franciszka Madejskiego CRL (1836-1849) w Kronice Klasztornej na stronie 27 pozostawiono zapis:
„…organ przez p.Baczakiewicza podstroił, miech do niego pojedynczy zaprowadził, który potem dla braku wiatru zarzucił, cztery miechy na dawne miejsce przyprowadził”
Kolejne inicjały wypalone na szafie to "R.D. 1847". W pierwszej połowie XIX w. we Lwowie znanym i aktywnym organmistrzem był Roman Ducheński, więc być może to on wypalił te inicjały. Czytelne też jest: "M.M".
Przeniesienie organów 1858-1860
W roku 1860 ukończono przeniesienie organów z prezbiterium na wybudowany wcześniej, bo w 1772 roku chór (usunięto wtedy kilka głosów a inne dodano).
"Teraz powiemy co zrobiono po innych kościołach, a najprzód w kościele Bożego Ciała kanoników regularnych. Począwszy od roku 1858 to jest od czasu gdy z polecenia władzy apostolskićj objął nad tem zakonem przełożeństwo J. K. Słotwiński zesłany na tę godność z Rzymu, widoczniejszą coraz więcej się staje staranna piecza o ten kościół a w tem o ów porządek uszczęśliwiający nas zawsze gdy się z nim spotykamy po kościołach , gdyż ten porządek zewnętrzny jest odzwierciedleniem porządku wewnętrznego dusz tych kapłanów co nad temi kościołami mają opiekę. I tak w kościele tym przez ten czas zreparowano główny dach zaciągając nowe belki i krokwie; sklepienia boczne od północy grożące upadkiem zabezpieczono zciągającemi ankrami i kopułę wieży w miejscach nadpsutych blachą pokryto. Organy które po r. 1644 Prałat Jacek Liberyusz Kaźmirzanin wystawił w Presbyteryum przeniesiono ztąd w nawę główną kościoła na wielki chór. Popsute zaś zupełnie te organy oddano w naprawę orgarmistrzowi Wojciechowskiemu, a ton dwóchletnią mozolną ze znawstwem kierowaną pracą nie tylko te naprawił ale i ulepszył. Przeniesienie tych organów przyozdobiło wnętrze kościoła, bo na początku XVII wieku dane tu zamiast okna wązkiego gotyckiego wielkie a szerokie, zakryte temi organy zostało, przez co przyćmione zbytnie światło tak niewłaściwie użyte w gotyckim kościele. Wspomnieć to także należy iż opustoszały ogromny gmach klasztorny został odnowiony tak zewnątrz jak i wewnątrz a w tem tak zwany Refektarz przyozdobiony ołtarzami przedstawiającemi w naturalnej prawie wielkości królów i hetmanów naszych co tem więcej nas ucieszyło że te obrazy już na zniszczenie skazane były gdyż na strychach klasztornych odszukane zostały." [14 IV 1861 "Czas"]
"Co do organu pisze p. M., że był zupełnie zdezelowany. I tu muszę powtórzyć że się myli; organ ten w przeciągu lat 14 mego przełożeństwa dwa razy reparowany i był w stanie używalnym, lecz w miejsca nateraz niedogodnym; a nadto p. Mączyński niezastanowił się dla czego organ był w presbyteryum początkowo umieszczony i jakby na powietrzu bo na kilku belkach w mur wpuszczonych zawieszony?
opowiada dalęj że za przeniesieniem organu, odkryto okna gotyckiej struktury, które miały wiele przydać światła świątyni, gdy tymczasem okna te wychodzą pod strych dachu nad skarbcem i są od początku budowli kościoła zamurowane, czyli tak zwane ślepe i teraz ich nieotworzono dla światła, bo go tam niema.
Niewidzi także p. M. iż za przeniesieniem organu na chór wielki, kościół został w nawie swojej ściemniony przez zamurowanie okna wielkiego niemal do połowy od dołu, rzucającego światło na całą świątynię. Kiedyśmy budowali i stare mury opustoszałe na mieszkania przerabiali, nateraz użyteczne i dochód Zgromadzeniu przynoszące, nikt wtedy nato niezwracał uwagi, dla czegóż dzisiaj spotykać nas ma niezasłużony zarzut lekceważenia pamiątek, które nam są równie jak każdemu drogie. Zgłębiajmy rzeczy, o których mówimy, a mianowicie jeżeli niooparte na fakcie twierdzenie może komu ubliżyć, a pisząc piszmy prawdę quia scripta manent.
X . Franciszek Tomasz Madejski , kanonik Regular. Laterań. Wikary na Zwierzyńcu" [27 VI 1861 "Czas"]
"Kronika miejscowa i zagraniczna. Kraków 16 października. ... — Jutro to jest we czwartek odbędzie się o godz. 3ej po południu próba organów w kościele Bożego Ciała na Kazimierzu, naprawionych przez p. Wojciechowskiego." [17 X 1860 "Czas"]
Opis przeniesienia organów z Prezbiterium na chór muzyczny można znaleść w periodyku Ognisko – Pismo Tygodniowe, poświęcone interesom Rolnictwa, Przemysłu, Handlu, Sztuki i Rzemiosł. Nr 52, 22 Grudnia 1860 rok.
„Nadesłane
Z prawdziwą pociechą dowiadujemy się, że W. Ks. Słotwiński zostawszy przełożonym Zgromadzenia Księży Kanoników Regularnych na Kazimierzu, zajmuje się gorliwie restauracją tak klasztoru, jak też jednego z najwspanialszych kościołów w Polsce, (kościoła Bożego Ciała.) Nie mówiąc już o innych reperacjach w Świątyni tѐj dokonanych, mówić tu głównie chcemy o starożytnym bo 207 lat mającym (nieznanego mistrza) organie. Ten szanowny kapłan uważając, że belki na których spoczywa cały ogrom organowego ciężaru nachylił się, a w obawie runięcia całego organu, postanowił takowy przenieść z prezbiterium do głównѐj nawy to jest w właściwe mu miejsce.
Zaprosiwszy przeto p. Ignacego Wojciechowskiego organmistrza, jako znanego już w wielu tego rodzaju dokonanych prac, tak u nas jak i za granicą powierzył mu przeniesienie, oraz zupełne (stósownie do nowego chóru) przerobienie rzeczonego organu. Praca ta została w terminie wykonana a próba odbyła się przy licznѐm zgromadzeniu amatorów i znawców muzycznych, dnia 18 października b. r.
Prócz poprawienia i przerobienia niektórych siłą czasu zużytych głosów, dorobiono nowych 8 jakoto: w P e d a l e subbas i violonbas, w M a n u a l e cztery, Flet amabil stop 8, głos wierzbowy stop 8, Kwint Amor stop 8, flet mniejszy stop 4, w p o z y t y w i e 2.pryncypał stop 8. Tudzież jeden miech własnego wyrobku, w miejsce siedmiu dawniѐj miechów przy tym organie niezbędnych.
Amatorowie i artyści unosili się nad melodyą i harmonią, jak niemniѐj nad jędrnością czystością wszystkich tonów tego organu, w końcu nad charakterystyczną delikatnością szczegółowych głosów. Mianowicie głos wierzbowy w połączeniu z innemi, jako to z fletem amabil, lub innemi fletami zadowolnił wszystkich tak, że nie pozostało do życzenia. – Organ ten według zdania znawców równa się katedralnemu, a przewyższa wszystkie inne organy w Krakowie.
X. B Św. P. a."
Gdy organy stały na chórze, remont przeprowadził Aleksander Żebrowski, który pozostawił tu swoje inicjały Ż.A. Wiadomo o nim, że naprawiał organy w Krakowie w latach 1885-1914 m.in. w Kościele Mariackim, w kościele św. Anny i innych. Da się też odczytać nazwisko KWAŚNIEWSKI 1934. Są jeszcze inne inicjały, lecz mało czytelne i w obecnie nie można ich jednoznacznie zidentyfikować (T.M. i inne).
"Podczas remontu okna w szczycie kościoła w r. 1900 rozebrano tylną część organu, wyjęto piszczałki, które później nie wróciły na dawne miejsce (zaginęły bez śladu)". ks. Teofil Widełka CRL. [źródło]
Wzmianka o organach z 1911 r. Kapituła Katedralna w Krakowie zawarła umowę z organmistrzem Kazimierzem Żebrowskim na przebudowę organów w katedrze na Wawelu. W umowie jest zapis: "Kwinta dena w Manuale II będzie intonowana na wzór u Bożego Ciała w organach się znajdującej".
Widok na prezbiterium w 1933 roku, kiedy to organy z tego miejsca były przeniesione;
W Opublikowanym z 1931 roku periodyku "Muzyka Kościelna" ówczesny organista przy kolegiacie św. Florjana - Franciszek Przystał opisał Organy w kościołach Krakowskich.
"Kraków - ten, polski Rzym - posiadający najwięcej i najpiękniejsze kościoły w Polsce, może również poszczycić się pięknymi organami. Najstarsze z nich, to organy w Kościele Bożego Ciała o bogatej romańskiej strukturze i pięknie brzmiących głosach. Zbudowane prawdopodobnie w XVII wieku, restaurowane przez organomistrza Wojciechowskiego z Krakowa w XIX wieku, posiadający 23 głosy, 2 manuały o 45 klawiszach i ped. o 21 klawiszach. Mimo wielkiego zniszczenia przez czas używane są do dnia dzisiejszego".
Na chórze w tyle bazyliki stały te organy do roku 1958. Był to instrument mechaniczny. Organista siedział tyłem do ołtarza na środku chóru i korzystał z lusterka, aby patrzeć na kościół.
Malował Antoni Chrzanowski; 1946 rok [źródło]
Dyspozycja organów przed 1958 rokiem - czyli przed przeniesieniem organów z chóru w tyle kościoła na pierwotne miejsce na północną ścianę prezbiterium. Dyspozycja z pracy dyplomowej Mariana Machury, Zabytkowe organy w kościołach Krakowa, Kraków 1960 rok.
| Manuał I | Manuał II (1937-1938) | Pedał |
| Cymbał 3 rz Piccolo 2’ Pryncypał 8’ Oktawa 4’ Gemshorn 8’ Try[ą]ba 8’ (dodana) Flet minor 4’ Mixtura 3 rz. (przerobiona) Kwinta 2 2/3’ Kwintadena 8’ Gamba 8’ Flet major |
Klarnet 8’ (dodany) |
Bombardon 16’ (dodany) |
Przygotowania do budowy obecnych organów
rok 1958 - opinia Józefa Chwedczuka i Tadeusza Machla:
"Oświadczenie
Rozwój budownictwa organowego w Polsce od momentu wprowadzenia tego instrumentu w XI wieku do Polski przez OO. Benedyktynów przeżywał swoje wzloty i upadki. Najświetniejszy rozwój budownictwa tego instrumentu przypada na okres baroku, kiedy szereg budowniczych organowych stworzyło wiele instrumentów o naprawdę dużej wartości artystycznej. Wymienić tu należy choćby Jana Głowińskiego, którego wspaniały instrument w Leżajsku dawał przez długie lata świadectwo temu, że rzemieślnik polski potrafi w dziele swym stanąć na poziomie najlepszych organmistrzów zachodnioeuropejskich. Niestety niezrozumienie przez część kleru polskiego znaczenia istnienia dobrych organów w świątyniach katolickich powodowało, że konserwacja tych instrumentów pozostawiała zawsze wiele do życzenia. Ten wspaniały liturgiczny instrument, który bogactwem kolorytu swego dźwięku miał podnosić nastrój obrzędów i urzeczywistniać poczucie piękna wiernych, jak gdyby dysponować ich psychiką na przyjęcie właściwych refleksji religijnych, stał się w naszych kościołach potworną machiną wydającą wręcz nieartykułowane dźwięki nie licujące z powagą miejsca świętego.
Dlatego z głęboką radością przyjęliśmy inicjatywę Wielebnych Księży Zgromadzenia Kanoników Regularnych Laterańskich podjęcia prac nad renowacją instrumentu liturgicznego w Ich kościele pod wezwaniem Bożego Ciała. Upoważnieni do wydania opinii o stanie instrumentu w obecnej chwili na podstawie wizji lokalnej i informacji historycznych zapisanych w kronikach Zgromadzenia stwierdzamy:
1-o Instrument znajdujący się na chórze głównym kościoła Bożego Ciała w Krakowie nie nadaje się do spełniania właściwej funkcji liturgicznej. Jest to instrument stary, wielokrotnie przerabiany i przebudowywany, niewłaściwie konserwowany, i w obecnej postaci nie posiada (z wyjątkiem obudowy) żadnej wartości artystycznej czy zabytkowej.
2-o Kościół o cechach świątyni Bożego Ciała, łączący gigantyzm Gotyku z drobiazgowym bogactwem zdobnictwa barokowego winien dysponować instrumentem odpowiadającym następującym wymaganiom:
a) Instrument ten winien posiadać odpowiednią skalę dynamiki do towarzyszenia w czasie śpiewu ludu podczas nabożeństw. W świątyniach o tak dużej kubaturze, jak wyżej wspomniany kościół (rzędu 10000 – 20000m3) uzyskanie tych wymogów możliwe jest jedynie przez jak najbardziej luźne ustawienie poszczególnych elementów instrumentu.
b) Instrument ten winien być zbliżony barwą do niedościgłych wzorów budownictwa barokowego organów wychodzących z rąk Silbermanów, Hannelów i innych wielkich tej epoki organmistrzów
c) Instrument ten winien posiadać wszelkie możliwości brzmieniowe odpowiadające dzisiejszemu odbiorcy mogące zadośćuczynić wymaganiom estetycznym zarówno artystów jak i wiernych.
3-o Biorąc pod uwagę zabytkowy charakter wnętrza zdajemy sobie sprawę z tego, że obecnie użytkowany instrument, już nie spełnia w ogóle wyżej wymienionych warunków, posiada zabytkową zewnętrzną strukturę o wysokich walorach artystycznych, stanowiącą bardzo ważną dominantę wizualną w zdobnictwie wnętrza, a będącą jedynym fragmentem zabytkowym omawianych organów.
4-o Reasumując wyżej wymienione punkty stwierdzamy, że w kościele Bożego Ciała w Krakowie winien stanąć instrument przynajmniej 80 głosowy o trakturze elektrycznej odpowiadający podanym warunkom.
W obecnej sytuacji mogącą spełnić przedłożone wymagania jest fabryka organów Biernacki i SKA, której proponujemy tę pracę powierzyć.
Ze wzglądu na szczupłość miejsca na chórze i wymagania podane w punkcie 2-o proponujemy:
a) Przenieść szafę (obudowę) starego instrumentu na boczny chór (gdzie zresztą stała od początku swego istnienia do 1870 roku [powinno być 1860]) i umieścić w niej zrekonstruowany WERK z epoki barokowej (bez późniejszych romantycznych przebudówek i dodatków). WERK ten winien być sprzężony z głównym instrumentem a równocześnie winien stanowić odrębną całość oraz posiadać w kontuarze głównym możliwości tych dwu rodzajów eksploatacji. Projekt ten czyniłby zadość wymaganiom naszym w stosunku do punktu 2-o b) i 2-o c) naszego oświadczenia.
b) Rozmieścić resztę głosów na chórze głównym.
c) Umieszczenie dwóch kontuarów, jednego na chórze, drugiego ruchomego w nawie głównej (prezbiterium) dla towarzyszenia w śpiewie liturgicznym alumnów i lepszego synchronu w obrzędach o specyficznej liturgii.
Tego rodzaju rozwiązanie problemu Budowu nowego instrumentu w jednym z najpiękniejszych kościołów Krakowa uważamy za konieczne, a tezy wysunięte w naszym oświadczeniu prosimy uważać za wynik długotrwałych dyskusji i rozważań. Jesteśmy zaszczyceni tym zaufaniem, jakim darzą nas Wielebni Księża Kanonicy Regularni Laterańscy i wdzięczni za to, że dają nam możliwość pomocy w tworzeniu nowego dzieła, o którego ideę jako muzycy walczymy i walczyć będziemy. Dzięki niezwykle przychylnemu i gorącemu stanowisku Zgromadzeniu Księży Kanoników Regularnych Laterańskich w stosunku do współczesnych wymagań muzyki kościelnej istnieje okazja, by w kościele Bożego Ciała w Krakowie zbudowano instrument będący wkładem do rozwoju kultury muzycznej wśród szerokich mas społeczeństwa. My muzycy dajemy swój udział w tym dziele głosem doradczym popartym naszym doświadczeniem. Zwracamy się do dalszych grup społeczeństwa, do naszych kolegów architektów, plastyków, historyków sztuki, ogółu wiernych, a przede wszystkim władz zarówno kościelnych jak i świeckich, by sprawę tę poparli, byśmy w ciągu najbliższych trzech lat mogli się legitymować obiektem będącym świadectwem naszej świadomości rozwoju kultury muzycznej w Polsce.
Józef Chwedczuk
Dziekan Wydziału instrumentalnego
I Profesor Katedry gry na organach
Przy PWSM w Krakowie
Członek zwyczajny i przewodniczący
Sekcji krakowskiej SPAM'u
Tadeusz Machl
Adiunkt Katedry Kompozycji
Przy PWSM w Krakowie
Członek zwyczajny ZKP"
Poczet Organistów
- Według informacji ks. prof. dr Kazimierza Łataka w Kościele Bożego Ciała od XIV wieku było dla organisty i dzwonników osobne mieszkanie przy klasztorze, co oznacza, że organistami byli ludzie świeccy, ale również księża Kanonicy Regularni Laterańscy.
- W XV wieku oficjaliści pomocniczy – sojusz, kantor, wicekantor (succentor), organista - byli opłacani przez rektora, chociaż mieli także prawo do udziału w ofiarach kościelnych oraz wyżywienia w klasztorze. Wszystkie nabożeństwa w niedziele i święta były sprawowane przy akompaniamencie organów oraz kapeli. Organy posiadał kościół już w XIV wieku, natomiast istnienie kapeli potwierdzone jest od XVI wieku.
- Zestawienie szczegółowe akt konsystorskich wskazuje, że w XVI wieku w szkole udzielało się najmniej sześć osób: rektor, nazywany inaczej magistrem lub seniorem, socjusz rektora, którego nazywano także klerykiem pedagogiem, kantor i jego zastępca nazywany succentorem, organista, palacz oraz służący rektora. Organiście płacono w tym czasie średnio 8 florenów rocznie, czyli ok. 6 grzywien.
- W drugiej połowie XVI wieku nabożeństwo adoracyjne przy Grobie, które trwało w Wielki Piątek i w Wielką Sobotę gromadziło wszystkie stany parafii. Brali w nim czynny udział organista z kapelą, trębacze, chór szkolny, kantorzy, członkowie bractwa, ministranci. W Wielki Piątek kantorzy śpiewali przy Grobie Pasję. Zakrystian odnotował, że w związku z adoracją Grobu młodsi śpiewacy otrzymywali obwarzanki i miód, starsi natomiast na piwo i gorzałkę.
- W 1522 roku po skargach braci biskup Konarski zarządził wizytację w klasztorze. W zaleceniach powizytacyjnych z 10 lipca 1522 roku czytamy, m in. że: "....przy stole, w czasie lektury, oraz podczas kapituł należy zachowywać ciszę; do stołu nie wolno zapraszać osób świeckich poza organistą i kantorem;"
|
Imię i nazwisko |
Informacje dodatkowe |
|
XV wiek |
|
|
organista (1413) |
Spośród funkcjonariuszy klasztornych, którzy występowali w czasie prepozytury Konrada Alemana (1405-1424) dokumenty wymieniają ludzi świeckich. Akta miejskie wspominają o kucharzu klasztornym, o witrykach kościelnych Teodoryku (1411-1419) i Mikołaju Hofmanie (1423), o organiście Macieju (1413), a także o dzwonnik Mikołaju (1419). |
|
Vincentius organista ecclesiae nostre
Nicolaus
Martinus
Dominus
Organista Stanislaus
Organista Jan z Pilzna (1474)1
Organista Błażej z Dobczyc (1485-1487)2 |
Imiona organistów z XV wieku znalezione przez Dr. Adolfa Chybińskiego. Opublikował je w 1910 roku w Przeglądzie Muzycznym, Dwutygodniku poświeconym muzyce. Warszawa 1 lutego 1910 r. „Z poszukiwań historyczno-muzycznych w klasztorach krakowskich. Z dziejów muzyki w Klasztorze Kanoników Regularnych Laterańskich Bożego Ciała w Krakowie.” [link ze źródłem...]
1 i 2 Jerzy Rajman Organy, organmistrzowi i organisci w śrdnioweicznym Krakowie 1995r. |
|
XVI wiek |
|
|
Andrzej |
W posiadaniu Andrzeja, organisty kościoła Bożego Ciała w Kazimierzu, znajdowała się tabulatura, którą po jego śmierci w 1517 r. przejął Augustyn z Kazimierza [Źródło: AKM, Off. 41, s. 360; wiadomość tę wprowadził do literatury ks. prof. Kazimierz Łatak (op. cit., s. 272)] [link] |
|
Dominus |
Imiona organistów z XVI wieku znalezione przez Dr. Adolfa Chybińskiego. Opublikował je w 1910 roku w Przeglądzie Muzycznym, Dwutygodniku poświeconym muzyce. Warszawa 1 lutego 1910 r. „Z poszukiwań historyczno-muzycznych w klasztorach krakowskich. Z dziejów muzyki w Klasztorze Kanoników Regularnych Laterańskich Bożego Ciała w Krakowie.” [link ze źródłem...] |
|
Stanislaus Bednarz |
"ex domo Abbatis Szczericzen" Liber Natorum et Baptizatorem in parachia S. S. Corporis Christi Casimiriae ad Cracoviam ab anno 1578 ad annum 1616 |
|
organista (1581) |
Na stronie 14 Liber Natorum et Baptisatorum 1578-1616, jest metryka chrztu z 10 grudnia 1581 roku Tomasza, syna Adama, organisty kościoła Bożego Ciała. |
|
Balthasarus Organista |
Liber Natorum et Baptizatorem in parachia S. S. Corporis Christi Casimiriae ad Cracoviam ab anno 1578 ad annum 1616 - fol. 14v. |
| Ioannes Organista (1594) |
W "Liber natorum" w rubryce Illegitimi: Organista Sacratissimi Corpus Christi |
|
XVII wiek |
|
|
Christophorus Organarius |
W "Liber natorum" pod datą 1605 jest wspomniany ten organista w rubryce Illegitimi |
| Andeas Timpanator (1606) |
"Liber natorum" |
|
Joan Wadowius (1615) |
źródło: Akta Miasta Kazimierza "Kalendarz i nekrolog klasztoru kanoników regularnych ..." 1407-1658 syg K888; "Umarł ten znakomity darczyńca Joan Wadowius nasz organista, który podarował naszemu kościołowi 100 florenów polskich i Dorota, jego żona, podobnie ofiarowała nam 100 florenów za msze prywatne. 1615 r." [wpis] |
|
Bartholomeus Korabiowski
|
W Casimirae Civitatis. Ks. Stefan Ranatowicz odnotował na stronie 33v zgon organisty: „10. Bartholomeus Korabiowski presb. organarius Ecclesias nostras eadem peste obiit Anno Domini 1623” [źródło][wpis] |
|
Paulus Koniuski
|
W Casimirae Civitatis. Ks. Stefan Ranatowicz odnotował na stronie 34v zgon organisty: „34. Paulus Koniuski professus Ceremecen organarius ibidem sepultus Anno Domini 1642 presbyter” [wpis] |
|
Mauritius Klosowicz |
+ Crac. 1671. data zgonu organisty konwentu w "Cathalogus Patrum & Fratrum" str 13 |
|
XVIII wiek |
|
|
organista +1711 |
29 listopada 1711: "Multum huic simulasse quamvis grassante Cracoviae illi praesenti blandiebatur; quem postea exsiccato funerum diluuio absorpsere modestum in Vita, immodicum in pys laboribus Organarium excellentem etiam fletu emisso censere licuit. Sed mors Musicae fleti nescia rapuit et Capellae Magistrum, Spiritus artus eius deseruit Anno Aetatis suae 35. Cui sat abunde…ad fistulam Angelorum Chorus forte praecentore camit quem hinc conduxit" - Memorial str. 322 |
|
organista |
22 grudnia 1711 roku Michał Pleniański, organista miał specjalne nabożeństwo do bł. Stanisława, za jego też przyczyną doznał szczególnej łaski pomocy materialnej. [link ze źródłem] |
|
XIX wiek |
|
|
Ks. Jan Babraj CRL * 21 V 1862
|
Organista pomocniczy Do zakonu wstąpił w styczniu 1886 roku. W czasie obłóczyn otrzymał imię zakonne Guaryn. |
|
XX wiek |
|
|
Kazimierz Bemowski (1908, 1927) *27 I 1867
|
W 1895 roku zmienił nazwisko z Bęben na Bemowski [źródło] Był nauczycielem śpiewu w C.k. Gimnazjum w Podgórzu [źródło] Mieszkał u Kanoników Regularnych Laterańskich na ul. Bożego Ciała 24 w Krakowie. [źródło] W 1912 roku w 25-letnią rocznicę śmierci J. I. Kraszewskiego odbyło się nabożeństwo w kościele na Skałce. Msze św. odprawili: przy ołtarzu głównym X. Ambroży Federowicz, przy ołtarzu św. Stanisława o. Michał i przy bocznym z prawej strony o. A. Jendrzejczyk, przeor. Śpiewał na chórze p. Kazimierz Bemowski.
"długoletni organista przy kościele Bożego Ciała i profesor muzyki i śpiewu, przeżywszy lat 86 […] zasnął w Panu dnia 14 lipca 1953 […]" - nekrolog [źródło] |
|
Józef Grzybek * 15 V 1909
|
organista i dyrygent i polski historyk. |
|
Franciszek Widełka
(1937-1947) |
Do zakonu Kanoników Regularnych Laterańskich wstąpił w 1935 r. Od 1946 roku powstało Apostolstwo Modlitwy i zawiązał się chór dwugłosowy, który prowadził wtedy jako brat zakonny Franciszek Widełka. Po odejściu z zakonu w 1947 r. studiował organy w Państwowej Wyższej Szkole Muzycznej (obecnie Akademia Muzyczna) w Krakowie. Organy ukończył w klasie prof. Józefa Chwedczuka, śpiew w klasie prof. Bronisława Romaniszyna. 9 września 1951 roku koncertował w Sieprawiu na nowo zbudowanych przez Biernackiego organach pneumatycznych o 20 głosach. Koncert odbył się przy okazji poświęcenia organów przez Arcybiskupa Eugeniusza Baziaka w tym dniu. [źródło] Równocześnie podczas gdy stanowisko organisty objął obecny organista prof. Mieczysław Tuleja - absolwent Salezjańskiej Średniej Szkoły Muzycznej z Przemyśla, Franciszek Widełka przychodził w niedziele grając w czasie uroczystych Mszy św. niedzielnych a także ważnych okolicznościowych. |
|
Tadeusz Machl * 22 X 1922
|
Współprojektant obecnych organów |
|
Stefan Płachta * 1925 (1950-1960) |
ur. 1925r w Cichawce k/Bochni; brat zakonny, wystąpił i był organistą u o.o. Pijarów w Rakowicach. Zmarł przy organach w czasie nabożeństwa w dniu patronki muzyki kościelnej i organistów - św. Cecylii (1996). Przybył na stałe do Krakowa w 1944 r.; wieloletni organista w kościele Bożego Ciała i u o.o. Pijarów w Rakowicach; poeta. Z racji obu swych artystycznych zamiłowań - przyjaciel Ignacy Baran (organista z kaplicy św. Jana Chrzciciela w Prądniku Czerwonym urodzony w Sieprawiu), jego twórczość poetycka zawiera wiele akcentów związanych z miejscami zamieszkania - okolicami Bochni, Prądnika Czerwonego i Rakowic. W 1974 r. zadebiutował prozą w "Wieściach", a pierwsze jego wiersze ukazały się w tychże w 1980 r. |
|
ks. Stanisław Świś CRL * 25 IV 1932
|
Organista pomocniczy |
|
Edward Stankowicz * 01 II 1934
|
• Urodzony 1.02.1934 r. w Byszycach koło Wieliczki. |
|
XXI wiek |
|
|
Jarosław Raczek *05 I 1974
|
Obecny organista. Wykształcenie: muzyczne: |
Linki
O organach w mediach społecznościowych na Facebook 
Filmy z organami znajdziesz na kanale Youtube
Skoroszyty montażowe Organów: skoroszyt1 | skoroszyt2 | skoroszyt3
2020.11.01 i 2020.11.05 Zaduszki Organowe 2020
2019.11.03 Koncert Muzyczne zaduszki
Konferencja Naukowa 11 XII 2019 r. Prezentacja
Opracował: Jarosław Raczek 2021 r.
Jeśli posiadasz jakieś uwagi, informacje, swoje wspomnienia, zdjęcia o organach w Bazylice Bożego Ciała, proszę o przesłanie ich do mnie na mail:
